الأمالی شجری (کتاب)

مولف

اِبْن شَجَري، ابوالسعادات هبةالله بن على علوي حسنى (450- 20 رمضان 542ق /1058-12 فورية 1148)، نحوي، لغوي، اديب و شاعرِ شيعى. نسب او به امام حسن مجتبى علیه السلام مى رسد و به همين سبب علوي حسنى ناميده شده است. دربارة شهرت يافتن او به ابن شجري اختلاف است ياقوت (19/282) او را از طرف مادر به خاندان «شجري» منسوب مى داند، اما ابن خلكان (6/50) انتساب او را هم به اين خاندان محتمل مى داند و هم به قرية شجره واقع در نزديكى مدينه (براي نظرات ديگر، نك: سيوطى، 1/324)

مقام ارجمند او را همگان ستوده اند: منتجب الدين (ص 197) او را فاضل و صالح دانسته است ؛ ابن انباري (ص 285-286) سلسلة مشايخ او را در نحو به على (ع ) رسانده است ؛ ياقوت (همانجا) نيز وي را بسيار ستوده و گفته است در علم نحو يگانة روزگار بود، اشعار و احوال و ايام عرب را نيك مى دانست و در ادب تسلط كامل و كافى داشت . ابن هشام (1/45، 60، 64، 65، جم) به آراء و نظرات او در چندين مورد استناد كرده و ابن خلكان (6/46-47) به تبحر او در استشهاد به شعر عرب اشاره نموده است.

معرفی اجمالی کتاب

الامالى، اين كتاب يكى از آثار كم نظير و ارزشمند است كه صاحب آن بسياري از آراء نحوي را با شواهد شعري مختلف در 84 مجلس براي شاگردانش املا كرده است. تاريخ بسياري از مجالس دقيقاً ثبت شده، اما از شروع نخستين مجلس اطللاع دقيقى در دست نيست و با توجه به انيكه مجلس هشتم در اوايل جمادي الاوّل 524 املا گرديده و پس از آن به طور مرتب ادامه داشته است، شروع آن احتمالاً در اوايل ربيع الاول همان سال بوده است.

ابن شجري در اين كتاب آراء بسياري را بدون ذكر نام آورده است. به عنوان مثال چند فصل كامل از كتاب الازهية هروي را بدون ذكر مأخذ نقل كرده است. (الامالى، 2/343-351؛ قس: هروي، 148-157؛ ابن شجري، مالم ينشر، 30-31؛ قس: هروي، 54-55، جم)

وي بخش وسيعى از الامالى را (نك: ابن شجري، مالم ينشر، 41- 65) به ذكر لغزشهاي مكى بن ابى طالب مغربى در كتاب مشكل اِعراب القرآن اختصاص داده است. برخى از متأخران (ضامن، 6-7) انگيزة اين كار او را اختلافات مذهبى دانسته اند و گفته اند كه چون مكى بن ابى طالب، مالكى مذهب بوده و در چند جا از نوشته هايش معتزله را مورد انتقاد قرار داده و آنان را ملحد دانسته، ابن شجري در مقام دفاع از معتزله به طرح اين انتقادات پرداخته است، اما دربارة اين سخن بايد اندكى ترديد كرد، چه همة موارد نيز چندان نابجا نيست. (ابن شجري، همان، 43) كتاب الامالى در 1349ق در دو مجلد در حيدرآباد به طور ناقص به چاپ رسيده و يك بار نيز در بيروت بدون ذكر تاريخ، تجديد چاپ شده است. بخش پايانى آن با عنوان مالم ينشر من الامالى الشجرية به كوشش حاتم صالح ضامن در 1405ق/1984م در بيروت چاپ شده كه بقية مجلس 78 تا مجلس 84 را شامل مى شود.

منابع

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج1، مدخل "ابن شجری" از عنایت الله فاتحی نژاد